1. Hipoteka wojewódzka/gubernialna: 1.1. Księgi hipoteczne dóbr ziemskich l. 1820-1972 (sygn. od 1 do 650); 1.2. Księgi hipoteczne dóbr państwowych 1828-1939 (sygn. od 651 do 655). 2. Hipoteka powiatowa: 2.1. Akta hipoteczne nieruchomości miejskich - Gąbin l. 1829-1983 (sygn. od 656 do 734). 2.2. Akta i księgi hipoteczne nieruchomości miejskich - Gostynin l. 1828-1989 (sygn. od 735 do 899); 2.3. Akta i księgi hipoteczne nieruchomości rolnych l. 1826-1979 (sygn. od 900 do 1016).

Instytucja hipoteki w prawodawstwie polskim sięga XVI w. Powołanie jej miało na celu zabezpieczenie kredytu na trwałym majątku dłużnika przy zachowaniu przedmiotu zastawu przez dłużnika. Tak też stanowił art. 2114 Kodeksu Napoleona według, którego hipoteka była prawem rzeczowym na nieruchomościach. Prawem obowiązującym na terenie Księstwa Warszawskiego, a od 1815 r. Królestwa Polskiego, był Kodeks Cywilny Napoleona. Wprowadził on hipotekę jedynie na okres dziesięciu lat. Jeśli wpisy nie zostały odnowione przed ich upływem, traciły moc prawną. Francuski model hipoteki zakładał prowadzenie pięciu rodzajów ksiąg hipotecznych, mianowicie ksiąg ingrosacyjnych, intabulacji i extabulacji, repertoriów, ksiąg konnotacyjnych, tj. dzienników hipotecznych oraz ksiąg zaaresztowań. Księgi ingrosacyjne przeznaczone były do zamieszczania odpisów dokumentów, dotyczących tytułów własności, m. in. kontraktów kupna – sprzedaży, zamiany, darowizny czy testamentów. Niestety księga taka była wspólna dla wszystkich nieruchomości położonych w obrębie jednego biura hipotecznego. Celem kontrolowania długów, tj. hipotek zakładane były księgi intabulacji i extabulacji, które podobnie, jak księgi ingrosacyjne przeznaczone były dla wszystkich nieruchomości w okręgu jednego biura hipotecznego. Treść poszczególnych dokumentów wpisywana była chronologicznie, bez względu na to, której nieruchomości dotyczyła. Służyła ona również do sporządzania wpisów o wykreśleniu długów. Ponieważ ww. księgi zawierały wpisy z całego okręgu biura hipotecznego, znalezienie informacji na temat konkretnego majątku byłoby bardzo trudne. Celem ułatwienia poszukiwań prowadzone były repertoria, stanowiące skorowidz alfabetyczny. Obok nazwy dóbr wpisywanych alfabetyczne, zaś dla ulic dodatkowo według numeru porządkowego, wpisywano numery stron, na których dokonywano wpisów w księgach ingrosacyjnych oraz intabulacji i extabulacji. Kolejny rodzaj ksiąg konnotacyjnych, to inaczej dzienniki hipoteczne służące do rejestracji wpływu poszczególnych wniosków o wpisy do ksiąg ingrosacyjnych, intabulacyjnych oraz extabulacyjnych, natomiast księgi zaaresztowań przeznaczone były do wpisywania informacji, dotyczących zajęcia nieruchomości na wywłaszczenie, czy zawiadomienia dłużników i wierzycieli o sprzedaży przymusowej. Pierwsza dekada regulacji hipoteki upływała z dniem 1 maja 1818 r. na ziemiach włączonych do Królestwa Polskiego z Prus, zaś 15 sierpnia 1820 r. na ziemiach przyłączonych z zaboru austriackiego. Tak, więc przed upływem tych terminów należało wcześniejsze wpisy odnowić. Uznano jednak, że przeniesienie prawa własności do ksiąg francuskich nie będzie gwarantowało jego pełnego bezpieczeństwa. Wobec powyższego 5 marca 1818 roku wydany został dekret, który przedłużał termin odnowienia hipoteki. Pozwoliło to przygotować nowe prawo o ustaleniu własności dóbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach, które zatwierdzono 14/26 kwietnia 1818 r., zaś wprowadzono 20 lipca 1818 r. w miejsce tytułu XVIII księgi III Kodeksu Napoleona. Prawo to czerpało częściowo wzory z hipoteki pruskiej wprowadzając kontrolę nie tylko nad długami, ale również nad prawem własności i wszystkimi rodzajami prawa rzeczowego oraz jej jawność. Ponadto przedmiotem hipoteki były zarówno dobra nieruchome, jak i prawo i kapitały hipotekowane. Wprowadzono także tzw. magistraturę, mającą kontrolować wpisy hipoteczne i decydującą o ich legalności. Niespełna rok później 30 czerwca 1819 r. Komisja Rządowa Sprawiedliwości wydała Instrukcję dla Komisji Hipotecznej i Kancelarii Ziemiańskiej Województwa Mazowieckiego. Obydwa akty normatywne obowiązywały na terenie Królestwa Polskiego i zgodnie z nimi w miastach, w których urzędował Trybunał Cywilny wprowadzono tzw. hipotekę wojewódzką, która po zmianach administracyjnych w 1837 r. przemianowana została na hipotekę gubernialną. Objęte nią zostały nieruchomości miejskie tych miast oraz dobra ziemskie o większej wartości. Na czas zaprowadzenia pierwiastkowej hipoteki powołana została Komisja hipoteczna, której działalność wygasała po zakończeniu zadania oraz Kancelaria ziemska. Prowadzenie ksiąg hipotecznych, tj. wpisywanie aktów do ksiąg i rejestrów hipotecznych, wykonywanie zleceń Komisji hipotecznej i wciąganie jej postanowień do wykazu hipotecznego i księgi umów wieczystych, a także bezpośredni nadzór nad księgami i aktami hipotecznymi należało do obowiązków pisarza. Zasiadał on również w Wydziale hipotecznym oraz wydawał wykazy hipoteczne, świadectwa i wypisy z ksiąg. Przy Trybunale Cywilnym w Warszawie utworzono dwa wydziały hipoteczne, z których jeden przeznaczony był dla miasta Warszawy, a drugi dla dóbr ziemskich, w tym leżących w obrębie powiatu gostynińskiego. Powyższe przepisy nie regulowały własności mniejszych nieruchomości zarówno ziemskich i miejskich. Ich uzupełnieniem było Prawo o przywilejach i hipotekach wprowadzone w 1825 r., które pozwoliło zakładać hipoteki dla tych nieruchomości. W ten sposób ukształtowała się instytucja hipoteki wojewódzkiej (następnie gubernialnej) i powiatowej prowadzonej przy sądach pokoju. Przepisy nie określały jednak, jakie nieruchomości regulować w hipotece gubernialnej, a jakie w powiatowej. Tak naprawdę zależało to od decyzji właściciela. Zadaniem instytucji powołanych do zakładania i prowadzenia ksiąg i akt hipotecznych było pilnowanie, aby nieruchomości nie miały urządzonych dwóch hipotek, tj. wojewódzkiej/gubernialnej i powiatowej. Księgi hipoteczne były odmienne od ksiąg ingrosacyjnych oraz in- i extabulacyjnych. Zgodnie z nowym prawem każda nieruchomość prywatna zadłużona miała oddzielną księgę hipoteczną. Składały się na nią trzy części, mianowicie: wykaz hipoteczny, księga umów wieczystych oraz zbiór dokumentów składanych do księgi wieczystej. Księgi zakładano i prowadzono w hipotekach wojewódzkich/gubernialnych. Wykaz hipoteczny stanowił skrót treści zawartych w księdze umów wieczystych. Składał się z czterech działów, z których pierwszy przeznaczony był do wymienienia oraz opisania nieruchomości, drugi wskazywał właścicieli nieruchomości, w trzecim zapisywano ściśnienia własności, ciężarów wieczystych i służebności, natomiast czwarty odzwierciedlał długi i obowiązki hipoteczne zaciągnięte przez właściciela. Księga umów wieczystych przeznaczona była do zapisywania aktu pierwiastkowego zaprowadzenia hipoteki oraz wszelkiego rodzaju umów hipotecznych, wniosków i oświadczeń stron. Zbiór dokumentów składał się natomiast z dokumentów składanych do księgi wieczystej przy okazji zaprowadzania hipoteki, sporządzaniu umów oraz wniosków i oświadczeń. Wszystkie części, będące całością, były oprawiane w księgę, do której dołączany był zbiór dokumentów w formie poszytu. Na okładce natomiast umieszczano nazwę własności ziemskiej i powiatu. W przypadku nieruchomości miejskich, dodatkowym elementem opisu był numer domu i nazwa ulicy. Specyficznie natomiast oznaczano kompletność akt. Pomimo, że księga składająca się z trzech części była integralną całością, to każda z części była odrębnie numerowana, przy czym w przypadku wykazu hipotecznego i księgi umów były numerowane strony, zaś dokumenty ze zbioru spisywane były w sumariuszu umieszczonym na końcu księgi i zgodnie z jego liczbą porządkową oznaczano poszczególne dokumenty, a nie strony czy karty. W hipotece powiatowej dla nieruchomości zakładano akta hipoteczne. W odróżnieniu od księgi hipotecznej nie były oprawiane w skórę, a tworzone w formie poszytu. Składały się z wykazu hipotecznego, sumariusza dokumentów oraz samych dokumentów, które doszywano w miarę dokonywania kolejnych czynności. Nie prowadzono natomiast księgi umów wieczystych. W aktach hipotecznych numerowane były poszczególne strony, odrębnie w wykazie hipotecznym i załączonych dokumentach. Reforma sądownictwa na terenie Królestwa Polskiego wprowadzona w 1876 r. nie wpłynęła zasadniczo na zmiany w prowadzeniu ksiąg i akt hipotecznych. Dopiero przepisy po II wojnie światowej dotyczące prawa rzeczowego i prawa o księgach wieczystych oraz o urządzeniu i prowadzeniu ksiąg wieczystych, a także o prowadzeniu dotychczasowych ksiąg hipotecznych (gruntowych, wieczystych) po dniu 31 grudnia 1946 r. ujednoliciły prowadzenie akt stanu prawnego nieruchomości w całym kraju. Minister Sprawiedliwości uregulował sposób prowadzenia ksiąg hipotecznych i tworzenia dalszych tomów w postaci ksiąg wieczystych (Kw), a także prowadzenia zbioru dokumentów. Specyfika wytwarzanych dokumentów jakimi są księgi i akta hipoteczne spowodowała, że ich twórcą, a raczej twórcami były różne jednostki organizacyjne. W przypadku materiałów archiwalnych z terenu powiatu gostynińskiego były to: dla hipoteki wojewódzkiej/ gubernialnej Trybunał Cywilny w Warszawie, Warszawski Sąd Okręgowy, Sąd Okręgowy w Warszawie, Sąd Okręgowy w Płocku, Sąd Okręgowy w Łodzi, zaś dla hipoteki powiatowej: Sąd Pokoju w Gąbinie dla powiatu gostynińskiego i Sąd Pokoju w Gostyninie oraz Sąd Grodzki w Gostyninie. Dzięki temu miały one bardzo bogatą historię dziejową. Należy przy tym zwrócić uwagę, że do 1946 r. inaczej kształtowały się losy ksiąg hipotecznych, a inaczej akt hipotecznych. Dużą rolę odgrywał tu fakt prowadzenia ksiąg i akt hipotecznych przez bardzo długi okres czasu (niekiedy nawet ponad sto lat) przez różne podmioty. Księgi hipoteczne z terenu powiatu gostynińskiego wytwarzane były i przechowywane początkowo przez Wydział Hipoteczny przy Trybunale Cywilnym w Warszawie, a następnie po powołaniu do życia sądów okręgowych w 1876 r. przez Wydział Hipoteczny przy Warszawskim Sądzie Okręgowym, zaś po zakończeniu I wojny światowej Sądzie Okręgowym w Warszawie. Sytuacja ta trwała do końca listopada 1936 r. Z dniem 1 grudnia tegoż roku księgi hipoteczne nieruchomości położonych w powiecie gostynińskim wyłączono z właściwości Wydziału Hipotecznego przy Sądzie Okręgowym w Warszawie i przeniesiono do Wydziału Hipotecznego Sądu Okręgowego w Płocku. Akta wytwarzane w hipotece powiatowej wytwarzane były i przechowywane najpierw przez Sąd Pokoju w Gąbinie (na powiat gostyniński), a następnie Sąd Pokoju w Gostyninie. Z chwilą zamknięcia sądów pokojów z dniem 31 grudnia 1928 r. kompetencje w zakresie przechowywania akt hipotecznych przejęły wyznaczone sądy grodzkie, w tym przypadku Sąd Grodzki w Gostyninie. Znacząca zmiana nastąpiła w 1946 r. po wprowadzeniu prawa o księgach wieczystych. Powierzało ono prowadzenie ksiąg wieczystych sądom grodzkim, których właściwość terytorialna obejmowała nieruchomości położone w okręgu jego działalności. Odrębnym rozporządzeniem w roku następnym wyznaczono sądy, które będą prowadzić księgi wieczyste. Tym samym Sąd Grodzki w Gostyninie objął zasięgiem swego działania powiat gostyniński. Poza przechowywanymi aktami hipotecznymi, które dotychczas były prowadził i przechowywał Sąd Grodzki w Gostyninie przejął również księgi hipoteczne z Sądu Okręgowego w Płocku. Dalsze zmiany w zakresie właściwości podmiotów, które prowadziły i przechowywały księgi wieczyste oraz wytwarzane wcześniej księgi i akta hipoteczne, miały miejsce w 1964 r., kiedy czynności te zostały powierzone państwowym biurom notarialnym. Prawdopodobnie już wówczas teren powiatu gostynińskiego w granicach z 1946 r. został podzielony pomiędzy Państwowe Biuro Notarialne w Kutnie i Państwowe Biuro Notarialne w Płocku. Z pewnością od 1 czerwca 1975 r. księgi i akta dotyczące nieruchomości położonych na terenie gminy Pacyna i Szczawin Kościelny trafiły do Państwowego Biura Notarialnego w Kutnie, zaś miast Gąbin i Gostynin oraz gmin: Gąbin, Gostynin, Łąck, Nowy Duninów, Rataje, Sanniki, Słubice do Państwowego Biura Notarialnego w Płocku. Spod właściwości tego ostatniego wyłączono w 1981 r. miasto i gminę Gostynin oraz gminę Rataje. Kolejnym ważnym momentem w dziejach ksiąg i akt hipotecznych sądów w Gostyninie był rok 1986, kiedy Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych założonych przez 1 stycznia 1947 r. (czyli tzw. ksiąg dawnych) oraz utraty mocy prawnej niektórych takich ksiąg. Zgodnie z nim dla nieruchomości objętych księgą dawną należało założyć nową księgę wieczystą przy pierwszym wpisie po dniu wejścia rozporządzenia. Jeśli w księgach tych nie było wpisów w działach drugim, trzecim i czwartym obecnej księgi wieczystej, których dokonano po dniu 31 grudnia 1946 r., traciły one moc prawną z dniem 1 stycznia 1989 r. Rozporządzenie nakładało również obowiązek ich przekazania do właściwych archiwów państwowych. [Na podstawie wstępu do inwentarza, oprac. A. Wojciechowska, Płock 2016]