Zespół zawiera korespondencje organizacyjną Gniazda.

Ruch sokoli narodził się w Czechach. W latach sześćdziesiątych XIX wieku powstało we Lwowie w 1867 roku pierwsze ma ziemiach polskich Towarzystwo Gimnastyczne Sokół. Pierwsza organizacja Sokoła w Poznańskiem zaczęła działać w Inowrocławiu w 1884 roku. Dwa lata później powołano Towarzystwo Sokół w Poznaniu. W ślad za nimi w wielu innych miejscowościach zaczęły działać dalsze towarzystwa. Do ich zadań zależało uprawianie gimnastyki oraz nauka i towarzyska zabawa. Zadania towarzystw i ich organizację ustalały statuty. Pierwszy statut towarzystw sokolich został opracowany już 1887 roku. Był on wielokrotnie modyfikowany. Zgodnie ze statutem członkiem towarzystwa mógł zostać każdy nieposzlakowany obywatel, który ukończył 18 rok życia i nie był uczniem. Władze towarzystwa tworzyły: walne zgromadzenie i zarząd. Ten ostatni wybierany był na walnym zgromadzeniu. Składał się z 10 członków. W jego skład wchodzili: przewodniczący, nauczyciel gimnastyki, skarbnik, porządkowy (gospodarz), pisarz oraz 5 ich zastępców. Do zadań przewodniczącego należało: reprezentowanie gniazda (towarzystwa) na zewnątrz, zwoływanie zebrań, odbiór nadsyłanej na adres towarzystwa korespondencji oraz sygnowanie wpływających rachunków. Skarbnik zarządzał kasą, ściągał bieżące i zaległe składki oraz prowadził księgi kasowe. Do obowiązków pisarza należało protokołowanie obrad, załatwianie bieżącej korespondencji oraz podpisywanie (wspólnie z przewodniczącym) pism wysyłanych na zewnątrz. Porządkowy sprawował pieczę nad majątkiem Towarzystwa. Zarząd wybierany był przez walne zgromadzenie początkowo na okres roku, później – na trzy lata. Zebrania zwyczajne zgodnie ze statutem winny być zwoływane raz na miesiąc, walne, – co kwartał, a nadzwyczajne na żądanie przynajmniej 1/3 członków towarzystwa. Na walnych zebraniach wybierano także sąd honorowy w liczbie od 6 – 12 członków oraz komisję rewizyjną składającą się z trzech członków. W pierwszym okresie działalności towarzystw do 1893 roku nie było na terenie zaboru pruskiego żadnego związku zrzeszającego wszystkie gniazda. Już jednak w tym czasie w sposób naturalny zaczęły się tworzyć centra dyspozycyjne. Początkowo funkcje te pełniło towarzystwo Sokoła w Inowrocławiu a później Towarzystwo Gimnastyczne Sokół w Poznaniu. W 1893 roku wzorem Galicji powołano Związek Sokołów Wielkopolskich, w skład, którego weszły gniazda: w Inowrocławiu, Kruszwicy, Bydgoszczy, Poznaniu, Szamotułach, Śremie, Berlinie, Pleszewie i Ostrowie. Ponieważ zakres kompetencji terytorialnych nowego związku rozciągał się nie tylko na teren Wielkopolski, zniesiono później dotychczasową nazwę na Związek Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim. Podstawą prawną działalności Związku Sokołów Polskich były „ustawy związku” uchwalone w 1893 roku. Celem związku było krzewienie zamiłowania do gimnastyki poprzez urządzanie zlotów sokolich i popisów gimnastycznych, zakładanie i popieranie nowych gniazd sokolich oraz propagowanie wydawnictw dotyczących gimnastyki. Siedzibą władz Związku był Poznań. Władzami związku były: zebranie delegatów towarzystw sokolich, zrzeszonych w związku oraz Wydział Związkowy stanowiący organ wykonawczy zebrania delegatów. Wydział składał się z 10 członków. Byli nimi: prezes i dwaj jego zastępcy, sekretarz, skarbnik, naczelnik i 4 radnych. Członków wydziału wybierało walne zgromadzenie na okres 3 lat. Do zadań wydziału należało: zarządzanie sprawami związku a w szczególności wykonywanie uchwał zebrania delegatów, wyznaczanie czasu i miejsca zlotów okręgowych zwanych żupowymi lub ogólnymi, składanie corocznie sprawozdań ze swej działalności na walnym zebraniu delegatów oraz przyjmowanie nowych gniazd do związku i tworzenie nowych okręgów. Wchodzący w skład Wydziału Naczelnik Związku zajmował się sprawami technicznymi. Należało do nich: ustalanie dla gniazd związkowych ćwiczeń na cały rok, lustrowanie gniazd, prowadzenie statystyki ćwiczeń oraz przeprowadzanie ćwiczeń na zlotach. Ogniwem pośrednim między towarzystwami (gniazdami) a Wydziałem Związku był tzw. żupy – okręgi. Do ich zadań należało czuwanie nad wykonywaniem przepisów związkowych i uchwał Wydziału Związkowego oraz krzewienie zamiłowania do gimnastyki. Podstawą prawną działalności okręgów były tzw. „ustawy dla okręgów Związku Sokołów w Państwie Niemieckim”. Władzami okręgu były: zebranie delegatów okręgu, zebrania prezesów i naczelników oraz Wydział Okręgu. Ten ostatni składał się z prezesa i jego zastępcy, sekretarza, kasjera oraz z naczelnika i jego zastępcy. Zadania poszczególnych członków Wydziału Okręgu określał regulamin dla okręgów uchwalony na zebraniu delegatów Związku 15 sierpnia 1896 roku. W 1895 roku istniały tylko 3 okręgi Związku (północny, środkowy i południowy). Ich liczba wzrastała w związku z powoływaniem coraz to nowych kół, gniazd. Nieco odmiennie ukształtowały się władze Związku w okresie międzywojennym. Już w 1920 roku nastąpiło zjednoczenie towarzystw sokolich trzech zaborów. Utworzony wtenczas związek przyjął nazwę: Związek Towarzystw Gimnastycznych Sokół w Polsce z siedziba w Warszawie. Podporządkowano mu terytorium całej Polski, którą podzielono na 6 dzielnic. Dzielnica w okresie międzywojennym stanowiła drugie ogniwo w ustroju związku. Podlegały jej okręgi. Władzami Dzielnicy były: Rada Dzielnicowa, Zarząd Dzielnicowy, Przewodnictwo Dzielnicowe. Radę Dzielnicy tworzyli: przedstawiciele towarzystw należących do dzielnicy wybierani corocznie przez walne zgromadzenie towarzystw (gniazd) w głosowaniu tajnym, prezesi i vice prezesi zarządów okręgowych oraz członkowie Zarządu i Przewodnictwa Dzielnicy. Do zadań Rady Dzielnicowej między innymi należało: rozpatrywanie sprawozdań o stanie i o działalności dzielnicy, okręgów i towarzystw do nich należących, zatwierdzanie planów i wniosków Zarządu Dzielnicy, przedkładanie Radzie Związku propozycji zmian w ustroju związku, wybór prezesa, jego zastępcy, członków Zarządu, Przewodnictwa Dzielnicowego oraz sądu honorowego. Posiedzenia Rady Dzielnicy odbywały się w zasadzie raz w roku. Była ona organem uchwałodawczym, natomiast organem wykonawczym Dzielnicy był Zarząd Dzielnicowy. Zarząd Dzielnicowy składał się z przedstawicieli organów wchodzących w skład dzielnicy po dwóch od każdego, wybieranych corocznie przez rady okręgowe z członków Przewodnictwa Dzielnicowego oraz z członków Naczelnictwa Dzielnicowego i Wydziału Dzielnicowego Sokolic. Jednakże ciałem wykonawczym Dzielnicy i jej pełnomocnikiem w kierowaniu Dzielnicą w czasie między posiedzeniami Zarządu było Przewodnictwo Dzielnicy, składające się z prezesa i jego zastępcy, 5 członków wybieranych przez Radę Dzielnicową na okres 3 lat. Przewodnictwo składało sprawozdania ze swojej działalności na posiedzeniach Rady i Zarządu dzielnicy. W okresach pomiędzy posiedzeniami Zarządu Dzielnicy i Rady Dzielnicy do zakresu kompetencji Przewodnictwa należały sprawy organizacyjne i kontrolne w stosunku do podległych okręgów i gniazd. Sprawy techniczne sportu i gimnastyki były w okresie międzywojennym domeną naczelnika dzielnicowego, który stał na czele Dzielnicowego Wydziału Technicznego. W latach 1925 – 1939 w szeregi Sokoła wstąpiła znaczna liczba kobiet. W związku z tym zaczęto tworzyć osobne gniazda żeńskie sokolic, a w 1928 roku powołano Wydział Dzielnicowy Sokolic. Prace organizacyjne nad powołaniem podporządkowanych Dzielnicy okręgów podjęto już w 1920 roku. Podstawą ich działalności był regulamin okręgów. Ustalał on, iż władzami okręgu były: rada okręgu i zarząd. Radę tworzyli przedstawiciele towarzystw i członkowie zarządu okręgowego. Przedstawiciele byli wybierani, co roku przez walne zgromadzenie towarzystw w tajnym głosowaniu. Do zadań Rady okręgowej należały następujące sprawy: przyjmowanie sprawozdań zarządu okręgu o stanie i działalności okręgu i poszczególnych towarzystw do niego należących, ustalanie zadań zarządu okręgu, podejmowanie zasadniczych decyzji w sprawach majątkowych i budżetowych, wybór prezesa, jego zastępców i członków Zarządu Okręgowego i komisji rewizyjnej, wybór przedstawicieli okręgu do Zarządu Dzielnicy i Rady Związku. Zarząd Okręgu składał się z prezesa, jego zastępcy i 9 członków wybranych przez radę okręgową w głosowaniu tajnym na okres 3 lat. Do zadań Zarządu należało kierowanie sprawami okręgu a w szczególności opracowywanie planów pracy w zakresie gimnastyki i oświaty, sprawowanie kontroli nad działalnością towarzystw należących do okręgu, urządzanie kursów dla kierowników ćwiczeń, przedkładanie władzom nadrzędnym związku sprawozdań oraz zarządzanie majątkiem i dochodami okręgu. Kontrolę nad finansami okręgu sprawowała Okręgowa Komisja Rewizyjna składająca się z trzech członków wybieranych, co roku przez Radę Okręgową. W okręgach działały także sądy honorowe. W ich skład wchodziło od 6 – 12 członków, także wybieranych przez Radę Okręgową. Najniższą jednostką organizacyjną Sokoła były w okresie międzywojennym towarzystwa Sokoła tzw. gniazda. Ich struktura organizacyjna była w zasadzie taka sama. Sokolstwo Wielkopolskie w okresie międzywojennym prowadziło ożywioną działalność. Brało udział w imprezach sokolich i sportowych o charakterze okręgowym, dzielnicowym, krajowym i międzynarodowym. Wybuch wojny przerwał działalność tej organizacji. Jej członkowie stanęli w pierwszych szeregach do walki z niemieckim agresorem, a po klęsce wrześniowej przeszli do konspiracji, biorąc czynny udział w ruchu oporu. Po okupacji, ci, którzy przeżyli wojnę, podjęli zabiegi o restytuowanie działalności Sokoła. Niestety w Wielkopolsce mimo usilnych starań ze strony byłych działaczy nie uzyskano zezwolenia władz na wznowienie działalności. [Na podst. wstępu do inwentarza I. Radtke]